ภูมิ ได้แก่ สถานที่ดำเนินไปแห่งจิตมี ๔ ประเภท คือ กามภูมิ รูปภูมิ อรูปภูมิ และโลกุตตรภูมิ ดังนั้น กุศลจิตที่เป็นไปในภูมิเหล่านั้น จึงมีชื่อเรียกด้วยอำนาจของภูมิที่เป็นไปของตนเหล่านั้นว่า กามาวจรกุศลจิตเป็นต้น.
คำว่า ภูมิ ในที่นี้แบ่งออกเป็น ๒ ประเภท คือ ๑. ฐานภูมิ หมายถึง ภูมิเป็นที่อยู่ของสัตว์ทั้งหลาย มี ๓ คือ กามภูมิ รูปภูมิ และอรูปภูมิ. ๒. อวัตถาภูมิ คือ หมายถึง ภูมิที่ถูกกำหนดโดยความมีและไม่มีของตัณหา คือ กามตัณหา รูปตัณหา และอรูปตัณหา. มี ๔ คือ กามภูมิ รูปภูมิ อรูปภูมิ และโลกุตรภูมิ
จะเห็นได้ว่า ภูมิ ๓ คือ กามาวจรภูมิ รูปาวจรภูมิ และอรูปาวจรภูมิ เป็นได้ทั้งฐานภูมิและอวัตถาภูมิ ส่วนภูมิที่เหลือ คือ โลกุตตรภูมิ เป็นได้อวัตถาภูมิอย่างเดียว
จำแนกกุศลจิตโดยฐานภูมิ
กุศลจิตที่เป็นไปโดยมากในกามภูมิ จิตนั้นมีชื่อว่า กามาวจรกุศลจิต, ที่เป็นไปโดยมากในรูปภูมิ เรียกว่า รูปาวจรกุศลจิต, ที่เป็นไปโดยมากในอรูปภูมิ เรียกว่า อรูปาวจรกุศลจิต, ส่วนโลกุตตรกุศลจิต ไม่ถึงการจำแนกโดยฐานภูมิ แต่มีการจำแนกโดยอวัตถาภูมิอย่างเดียว.
จำแนกกุศลจิตโดยอวัตถาภูมิ
ธรรมที่เป็นกาม และความยินดีพอใจในกาม ชื่อว่า กาม, ตัณหาที่ยึดกามไว้เป็นอารมณ์ ชื่อว่า กามตัณหา กุศลจิตที่ท่องเที่ยวหรือเป็นไปในกามที่ถูกกามตัณหายึดไว้ ชื่อว่า กามาวจรกุศลจิต.
รูปฌานชื่อว่า รูป. ตัณหาที่ยึดรูปฌานเป็นอารมณ์ คือ ยินดีติดใจในรูปฌาน ชื่อว่า รูปตัณหา, กุศลจิตที่เป็นไปไปในรูปฌานที่ถูกรูปตัณหายึดไว้ ชื่อว่า รูปาวจรกุศลจิต
อรูปฌานชื่อว่าอรูป, ตัณหาที่ยึดอรูปฌานเป็นอารมณ์ คือยินดีติดใจในอรูปฌาน ชื่อว่า อรูปตัณหา, กุศลจิตที่เป็นไปในอรูปฌานที่ถูกอรูปตัณหายึดไว้ ชื่อว่า อรูปาวจรกุศลจิต
กุศลจิตที่ไม่เป็นไปในธรรมถูกตัณหาทั้งสามยึดไว้ แต่มีนิพพานอารมณ์ เรียกว่า โลกุตตรกุศลจิต คือ จิตที่ข้ามขึ้นคือจากโลกที่ถูกตัณหาทั้ง ๓ ยึดเอาไว้ คือ กามโลก (กามาวจรภูมิ) รูปโลก (รูปาวจรภูมิ) อรูปโลก (อรูปาวจรภูมิ) เพราะหลุดพ้นจากตัณหา ๓ มีกามตัณหาเป็นต้น.
อวัตถาภูมิ เป็นภูมิที่ถูกกำหนดขึ้นให้เป็นเหมือนกับเป็นที่เป็นไปของจิตเหล่านั้น ด้วยเหตุนี้ การจำแนกจิตโดยอวัตถาภูมิจึงช่วยให้การจำแนกจิตเป็นไปอย่างสะดวก. หากจำแนกโดยฐานภูมิอย่างเดียวก็จะติดขัดเพราะโลกุตตรจิตไม่อาจจำแนกโดยฐานภูมิมีกามภพเป็นต้น เพราะไม่ท่องเที่ยวไปในภพไหนๆ เหมือนกับจิตในภูมิอื่นมีกามาวจรจิตเป็นต้นที่เที่ยวไปในกามภพเป็นต้น.
นี้เป็นความสังเขปเกี่ยวกับการจำแนกกุศลจิตโดยภูมิ ๔ ยังมีข้อควรรู้เกี่ยวกับคำว่า กามาวจรภูมิและกามาวจรจิตเป็นต้นอีกหลายนัย พึงค้นความโดยละเอียด ในคัมภีร์สายพระอภิธรรมทั้งหลายเถิด. ขออนุโมทนา
สมภพ สงวนพานิช
๒๔ ธันวาคม ๒๕๖๓
ที่มา : http://dhamma.serichon.us
0 comments: