แผ่เมตตาให้ถูกวิธี ตอนที่ ๑-เมตตา

คนไทยรู้จักคำว่า “แผ่เมตตา” กันทั่วไป แต่ส่วนมากแผ่เมตตาไม่ถูกวิธี เรื่องที่จะเขียนต่อไปนี้เป็นความพยายามที่จะชวนให้แผ่เมตตาอย่างถูกวิธี

เบื้องต้นพึงทราบก่อนว่า ที่เรียกกันว่า “แผ่เมตตา” นั้น ภาษาธรรมะท่านเรียกว่า “พรหมวิหารภาวนา” มีความหมายว่า การอบรมพรหมวิหารธรรมให้เจริญขึ้นในจิตใจ

ธรรมที่เรียกว่า “พรหมวิหาร” มี ๔ ข้อ คือ เมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา เป็นธรรมที่แสดงออกโดยบุคลาธิษฐานเป็น “พรหมสี่หน้า” ที่คนไทยคุ้นกันดี เอ่ยขึ้นมาว่า เมตตา คำเดียว ก็นึกถึงอีก ๓ คำได้ด้วย

ในที่นี้ใช้ชื่อเรื่องว่า “แผ่เมตตาให้ถูกวิธี” จึงพึงทราบว่ามีความหมายรวมไปถึงแผ่กรุณา แผ่มุทิตา และแผ่อุเบกขาด้วย แต่ใช้คำว่า แผ่เมตตา เป็นคำนำ ละกรุณา มุทิตา อุเบกขา ไว้ในฐานเข้าใจ

แต่ตรงนี้ก็เป็นจุดอ่อนอีกจุดหนึ่ง คือเรามักจะนึกถึงแต่เรื่องแผ่เมตตาเรื่องเดียว คือแผ่กันเฉพาะเมตตา แทบจะไม่รู้จักแผ่กรุณา แผ่มุทิตา และแผ่อุเบกขา เพราะฉะนั้น จะแผ่เมตตาให้ถูกวิธีจึงต้องปรับความเข้าใจไปตั้งแต่ต้นก่อนว่า เรื่องแผ่เมตตาไม่ได้มีแต่เมตตาข้อเดียว แต่ยังมีกรุณา มุทิตา อุเบกขาอีกด้วย จึงควรมีความรู้เข้าใจให้ตลอดทั่วทุกข้อ และเมื่อไรเวลาไหนที่ควรแผ่ข้อไหน ก็ยกข้อนั้นขึ้นมาแผ่ ไม่ใช่ว่าเรื่องอะไรๆ ก็แผ่เมตตาอยู่ท่าเดียว หรือแผ่คลุมไปหมด ต้องเลือกแผ่ให้ถูก ดังนี้ จึงจะได้ชื่อว่าแผ่เมตตาถูกวิธี

อนึ่ง มีบางท่านแสดงหลักวิชาว่า ผู้ที่จะแผ่เมตตาได้ต้องมีจิตถึงระดับได้ฌานได้สมาบัติ หมายความว่าคนที่ไม่มีฌานไม่ได้สมาบัติแผ่เมตตาไม่ได้

พึงทราบว่า นั่นก็เป็นหลักวิชาตามที่ท่านยกมาอ้าง เรื่องแผ่เมตตาให้ถูกวิธีที่กำลังพูดอยู่นี้มีขอบเขตอยู่เพียงแค่การวางใจหรือการตั้งอารมณ์ต่อเพื่อนร่วมโลกเท่านั้น หมายความว่าเมื่อเราประสบพบเห็นเหตุการณ์อย่างใดอย่างหนึ่งที่เกิดขึ้นแก่เพื่อนร่วมโลก เราควรตั้งอารมณ์อย่างไรจึงจะถูกทางถูกวิธี การตั้งอารมณ์ดังว่านี้คนธรรมดาสามัญ แม้ไม่ได้ปฏิบัติจิตภาวนาจนถึงระดับได้ฌานได้สมาบัติก็สามารถทำได้ และควรทำให้ถูกวิธี

เมื่อเข้าใจดังนี้แล้ว ต่อไปก็มาเข้าเรื่อง

ทำความเข้าใจเป็นพื้นฐานก่อนว่า การแผ่เมตตาก็คือการตั้งอารมณ์ไปยังเพื่อนร่วมโลก

คำว่า “เพื่อนร่วมโลก” หมายถึงสรรพชีพ ที่ท่านใช้คำรวมว่า “สัพเพ สัตตา” แปลตามตัวว่า “สัตว์ทั้งหลายทั้งปวง” และเรานิยมเติมคำขยายเข้าไปด้วยว่า “ที่เป็นเพื่อนทุกข์ เกิด แก่ เจ็บ ตาย”

คำเต็มๆ ว่า - “สัตว์ทั้งหลายที่เป็นเพื่อนทุกข์ เกิด แก่ เจ็บ ตาย ด้วยกันทั้งหมดทั้งสิ้น”

ไม่ว่าจะมนุษย์ด้วยกัน หรือสัตว์เล็กสัตว์น้อย หรือแม้แต่ชีวิตที่มีอยู่ในมิติใดๆ รวมอยู่ในความหมาย “สัพเพ สัตตา” นี้ทั้งหมด

นี่คือพื้นที่ปฏิบัติการของการแผ่เมตตา

ถามว่า แผ่เมตตาไปที่ไหน

ตอบว่า แผ่เมตตาไปยัง “สัพเพ สัตตา” ดังที่ว่ามานี้ ความเป็นไปของ “สัพเพ สัตตา” หรือเพื่อนร่วมโลก เมื่อประมวลแล้วก็มีอยู่ ๔ ลักษณะ คือ -

๑ เป็นปกติ

๒ เป็นทุกข์

๓ เป็นสุข

๔ เป็นไปตามสภาวะ

ต่อไปนี้ก็มาถึงขั้นปฏิบัติการ --

๑ แผ่เมตตา

แผ่เมตตาข้อแรกนี้ หมายถึง “เมตตา” อันเป็นพรหมวิหารธรรมข้อที่ ๑

“เมตฺตา” แปลว่า “ธรรมชาติที่รักใคร่” “ธรรมชาติที่มีอยู่ในมิตร” หรือ “ธรรมชาติของมิตร” หมายถึง ความรัก, ความเป็นเพื่อน, ความเห็นอกเห็นใจกัน, ความเป็นมิตร, การเอาใจใส่ช่วยเหลือผู้อื่น (love, amity, sympathy, friendliness, active interest in others)

ท่านให้แผ่เมตตาเมื่อเห็นเพื่อนร่วมโลกดำรงอยู่ในสภาพปกติ

ถ้าเป็นมนุษย์ มนุษย์ผู้นั้นก็สามารถยืน เดิน นั่ง นอน กิน ดื่ม ทำ พูด คิด ในชีวิตประจำวันได้ตามปกติธรรมดาของเขา เพื่อนร่วมโลกชนิดอื่นๆ ก็ใช้เกณฑ์เดียวกันนี้เทียบเคียงดู

เมื่อเห็นเขาอยู่ในสภาพปกติ เราก็แผ่เมตตาด้วยวิธีตั้งอารมณ์ต่อเขาให้เป็นปกติธรรมดา คือไม่ต้องเข้าไปคิดยุ่มย่ามอะไรในชีวิตของเขา เพราะเขาอยู่เป็นปกติของเขาอยู่แล้ว จึงไม่จำเป็นต้องเข้าไปทำอะไรกับเขา คงทำในระดับตั้งความปรารถนาดีขอให้เขาเป็นปกติสุขตลอดไป - นี่คือเหตุผลที่ท่านให้ใช้วิธีแผ่เมตตาข้อแรก - “แผ่เมตตา”

อย่างไรก็ตาม เพื่อให้มีรูปแบบหรือเป็นการปฏิบัติให้เป็นรูปธรรม ท่านจึงได้กำหนดให้มีคำกล่าวแผ่เมตตาไว้ด้วย

คำ “แผ่เมตตา” มีคำบาลีที่กำหนดไว้ดังนี้ -

สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนตุ อพฺยาปชฺฌา โหนฺตุ อนีฆา โหนฺตุ สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ.

เขียนแบบคำอ่านเป็นดังนี้ -

สัพเพ สัตตา อะเวรา โหนตุ อัพ๎ยาปัชฌา โหนตุ อะนีฆา โหนตุ สุขี อัตตานัง ปะริหะรันตุ.

คำบาลีสลับคำแปลที่นิยมแปลกันเป็นดังนี้ -

สัพเพ สัตตา = สัตว์ทั้งหลายที่เป็นเพื่อนทุกข์เกิดแก่เจ็บตายด้วยกันหมดทั้งสิ้น

อะเวรา โหนตุ = จงเป็นสุขเป็นสุขเถิด อย่าได้มีเวรแก่กันและกันเลย

อัพ๎ยาปัชฌา โหนตุ = อย่าได้พยาบาทเบียดเบียนซึ่งกันและกันเลย

อะนีฆา โหนตุ = อย่าได้มีความทุกข์กายทุกข์ใจเลย

สุขี อัตตานัง ปะริหะรันตุ. = จงมีความสุขกายสุขใจ รักษาตนให้พ้นจากทุกข์ภัยด้วยกันทั้งหมดทั้งสิ้นเถิด

เมื่อเห็นเพื่อนร่วมโลกมีชีวิตอยู่เป็นปกติ เราก็ตั้งอารมณ์ต่อเขาดังว่ามานี้

อุปสรรคที่ทำให้แผ่ “เมตตา” ได้ไม่เต็มที่หรือแผ่ได้ยากก็คือ “พยาบาท” คือความคิดขุ่นข้องแค้นเคืองที่มีต่อเพื่อนร่วมโลกจะด้วยสาเหตุใดๆ ก็ตาม ทำให้เห็นใครอยู่เย็นเป็นปกติสุขแล้วทนไม่ได้ อยากให้มันผู้นั้นมีอันวินาศวิบัติฉิบหายไป

ในคำแผ่เมตตาข้อที่ ๑ นี้จึงมีถ้อยคำที่แสดงความปรารถนาดีต่อเพื่อนร่วมโลกว่า - อย่ามีเวรมีภัยต่อกัน อย่าเบียดเบียนกัน อย่ามีความทุกข์กายทุกข์ใจ ขอให้รักษาตนให้มีความสุขเถิด - ซึ่งล้วนแต่เป็นวิธีคิดเพื่อละลายความพยาบาททั้งสิ้น

ตั้งอารมณ์ได้ดังนี้ คือแผ่เมตตาข้อที่ ๑ อย่างถูกวิธี

มีความในใจแถมท้ายเล็กน้อย เคยเห็นมีผู้เอาคำแผ่เมตตาข้อที่ ๑ นี้ ไปพูดล้อเลียนกระเดียดไปในเรื่องรักๆ ใคร่ๆ เช่น -

“จงเป็นสุขเป็นสุขเถิด”

เอาไปล้อว่า “จงเป็นโสดเป็นโสดเถิด”

“อย่าได้มีความทุกข์กายทุกข์ใจเลย”

เอาไปล้อว่า “อย่าได้เป็นตุ๊ดกายตุ๊ดใจเลย”

นี่แสดงว่า คนที่คิดคำล้อเลียนนี้มีความรู้ทางภาษาไทยอยู่ในเกณฑ์ดีมากๆ น่าเสียดายที่ใช้ความรู้ไปในทางคะนอง ไม่ได้สร้างสรรค์สิ่งที่เป็นสาระ

น่าสังเกตว่า มีแต่พระพุทธศาสนาเท่านั้นที่คนประเภทนี้กล้าเอาไปล้อเล่น เพราะรู้ว่าพระพุทธศาสนาไม่กล้าทำอะไรเขาได้ อันที่จริงคือ พระพุทธศาสนาสอนว่า อย่าไปทำอะไรเขา นั่นไม่ได้แปลว่าไม่กล้าทำหรือไม่สามารถจะทำอะไรได้ ที่ผมอยากพูดเป็นคำหนักก็คือ การเอาไปล้อเล่นเช่นนี้เป็นการกระทำที่ขี้ขลาดอย่างยิ่ง พิสูจน์ได้จากการที่คนประเภทนี้ไม่เคยเอาอะไรๆ ของศาสนาอื่น-โดยเฉพาะศาสนาอิสลาม-ขึ้นมาล้อเลียน

ถ้าเขากล้าจริง ก็จงเอานามพระอัลเลาะห์หรือคำสอนอะไรสักอย่างในศาสนาอิสลามขึ้นมาล้อเลียน-เหมือนกับที่ล้อเลียนพระพุทธศาสนา-ดูเถิด เขาไม่กล้ำทำ เพราะรู้ดีว่า นั่นหมายถึงอันตราย อาจถึงตายได้ นี่แหละที่ผมว่า “ขี้ขลาดอย่างยิ่ง”

ไม่นับถือ ไม่ยกย่องก็ไม่ว่า แต่ขออย่าเหยียบย่ำกันเลย

ไม่ต้องเอาพระพุทธศาสนามาเล่น ก็ยังหาของเล่นอื่นๆ ได้อีกเป็นอเนกอนันต์

ใช้ความฉลาดไปในทางสร้างสรรค์ ประเสริฐกว่า

ตอนต่อไป: แผ่เมตตาให้ถูกวิธี ตอนที่ ๒-กรุณา

พลเรือตรี ทองย้อย แสงสินชัย

๑๖ เมษายน ๒๕๖๕ , ๑๓:๔๙

แผ่เมตตาให้ถูกวิธี ตอนที่ ๑-เมตตา , แผ่เมตตาให้ถูกวิธี ตอนที่ ๒-กรุณา , แผ่เมตตาให้ถูกวิธี ตอนที่ ๓-มุทิตา , แผ่เมตตาให้ถูกวิธี ตอนที่ ๔-อุเบกขา , แผ่เมตตาให้ถูกวิธี ตอนที่ ๕-หมายเหตุอุเบกขา , แผ่เมตตาให้ถูกวิธี ตอนที่ ๖-สรุปความ